Sırbistan’a kimler yatırım yapıyor?
Sırbistan doğrudan yabancı yatırımlara açık bir ülkedir ve hükümetin önceliği de bu yatırımları artırmaktır. Sırbistan, komünist yönetim döneminde dahi uluslararası ticaret konusunda deneyimleri olan ve bu özelliği sayesinde de yabancı yatırımcıları topraklarına çeken bir ülkeydi.
2001 yılında gerçekleştirilen reformlardan sonra Sırbistan, Orta ve Doğu Avrupa’ya gelen doğrudan yabancı yatırımlar açısından önemini artırmıştır. Sırbistan son yıllarda AB politikalarına ve yasalarına uyum amacıyla birçok alanda yasal düzenleme gerçekleştirmiştir. Bu süreçte yabancı yatırımlar için elverişli bir ortam yaratılmaya çalışılmış ve kısıtlamalar önemsiz bir düzeye gerilemiştir.
2007 yılından bu yana ülke 21 milyar $ üzerinde yabancı yatırımı çekmiştir. Sırbistan’daki önemli yatırımcılardan bazıları FIAT, Telenor, Stada, Microsoft, Coca-Cola, Michelin, Gazprom, Siemens, IntesaSanpaolo, Raiffeisen‘dir.
Sırbistan, yabancı yatırımcıların garanti ve koruma sınırlarını açıkça belirleyen hukuksal düzenlemelere sahiptir. Halihazırdaki Yabancı Yatırımlar Kanunu Sırbistan’daki yatırımların çerçevesini belirlemektedir. Bu kanun, daha önceki kısıtlamaları kaldırmakta, ulusal uygulamayı yabancı yatırımcılara genişletmekte, kar ve kar paylarının transferine veya iadesine izin vermekte, kamulaştırmaya karşı garanti sağlamakta ve ayni sermaye olacak donanımların ithalatının gümrüksüz yapılmasına olanak vermektedir.
Hükümet, konu ile ilgili radikal düzenlemelerine 2009 yılında başlamış, gereksiz, modası geçmiş ya da aykırılık yaratan tüm kanuni düzenlemeleri ayıklamıştır. 340 tavsiye kararının 196’sı 2011’de uygulanmış ve yıllık olarak 160 milyon $ tasarrufta bulunulmuştur.
Sırbistan, kamu kurumlarının ya da sosyal kurumların özelleştirilmesinde de yabancı yatırımcıları teşvik etmektedir. Hali hazırda Sırp kökenli olmayan girişimciler bu nitelikteki 174 şirketi satın almışlardır.
Sırbistan’da savunma sektöründe ya da güvenlik nedeniyle yasaklanmış bölgelerde dahi yabancılara Savunma Bakanlığı izniyle sınırlı olarak katılım sağlanabilmektedir.
Sırbistan Kalkınma Ajansı-RAS (eski Sırbistan Yatırım ve İhracatı Geliştirme Ajansı-SIEPA) yatırımcılara doğrudan bilgi vermekte, Özelleştirme Ajansı da potansiyel yatırımcılara özelleştirme programları ve yatırım fırsatları konusunda bilgilendirmektedir. 2010 yılında Sırbistan, hedef ülkelerdeki dış temsilciliklerinde görevlendirilmek üzere Ekonomi Danışmanları oluşturmuştur.
Sırbistan 49 ülke ile İkili Yatırım Anlaşmaları imzalamıştır. Bu ülkeler: Arnavutluk, Avusturya, Azerbeycan, Beyaz Rusya, Belçika ve Lüksemburg, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Rusya, Çin, Kıbrıs Rum Kesimi, Hırvatistan, Küba, Çek Cumhuriyeti, Kuzey Kore, Danimarka, Mısır, Finlandiya, Makedonya, Malta, Fransa, Almanya, Gana, Yunanistan, Gine, Macaristan, Hollanda, Hindistan, Endonezya, İran, İsrail, İtalya, Kazakistan, Kuveyt, Libya, Litvanya, Nijerya, Karadağ, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, İspanya, İsveç, İsviçre, Türkiye, İngiltere, Ukrayna ve Zimbabve.
Sırbistan’a Olan Doğrudan Yabancı Yatırımlar ve Yatırımların Görünümü
Son 10 yılda ülkeler itibari ile doğrudan yabancı yatırımlar hızla artmıştır. Doğrudan Yabancı Yatırımlar’ın ülkelere göre dağılımına baktığımızda Avrupa Birliği ülkelerinin yatırımlardaki payı %70 civarındadır. Değer olarak bu tabloya bakıldığında en fazla yatırımı bulunan ülkeler sırasıyla %14 İtalya, %12 Amerika, %12 ile Avusturya, %9 Norveç, %8 ile Yunanistan, %7 Almanya ve %5 ile Fransa’yı görüyoruz.
Gerçekleştirilen proje bazında bu tabloya bakıldığında, %16 İtalya, %14 ile Almanya, %11 Avusturya, %7 Slovenya, %5 Fransa, %5 Amerika Birleşik Devletleri, %4 Yunanistan olacaktır. Belçika, İsrail ve Amerika’nın gerçek rakamlarının daha fazla olduğu söyleniyor. Yatırımları bazı Avrupalı ortakları veya iştirakçıları aracılığı ile yapmalarından dolayı resmi rakamlardan daha yüksek olduğu bilinmektedir.
Sırbistan’a yapılan yabancı yatırımlara sektörler bazında bakıldığında; %16 otomotiv, %12 gıda ve tarım, %9 tekstil ve hazır giyim sektörü, %6 inşaat, %6 elektronik ve elektrik, %5 makina ve makina ekipmanları, %4 ile finans sektörleri başı çekiyor.
Sırbistan, Yugoslavya döneminde dış ticaret konusunda iyi deneyimleri olan ve bu deneyimleri sayesinde yabancı girişimcileri ülkeye getirebilen bir ülkedir. Yabancı yatırımlara açık olan Sırbistan, bu yatırımları artırmak için ciddi çaba sarfetmektedir.
Doğu Avrupa’ya gelen doğrudan yabancı yatırımları, 2001 ve sonrasında gerçekleştirilen yasal düzenlemeler ve reformlar ile artmıştır. Bu yasal düzenlemelerden sonra yabancı yatırımlar bakımından önemi artmıştır. Bu süreçte yabancı yatırımcılar için uygun ortamlar yaratılmış ve bürokrasi minimum düzeye indirilmiştir.
Ülkeler İtibari ile Doğrudan Yabancı Yatırımlar
2007 yılından bu yana DYY’ın ülkelere göre dağılımına bakıldığında AB ülkelerinin toplam yatırımlardaki payının % 70 civarında olduğu görülmektedir. Değer olarak en fazla yatımda bulunan ülkeler; % 13,5 ile İtalya, % 11,8 ile ABD, % 11,7 ile Avusturya, % 8,5 ile Norveç, % 8 ile Yunanistan, % 7,2 ile Almanya, % 5 ile Fransa’dır.
Proje bazında en çok yatırım gerçekleştiren ülkeler; % 15,7 ile İtalya, % 13,6 ile Almanya, % 10,3 ile Avusturya, % 7,4 ile Slovenya, % 5, 2 ile Fransa, % 5 ile ABD ve % 3,9 ile Yunanistandır. ABD, Belçika, Danimarka ve İsrail gibi ülkelerin gerçek yatırımları resmi rakamlardan daha fazla olup, bunun nedeni bu yatırımları Avrupalı iştirakleri aracılığıyla yapmalarıdır.
TCMB verileri itibariyle Türkiye’nin Sırbistan’daki yatırımları 2005-2016 döneminde 69 milyon dolar, Sırbistan’ın Türkiye’de olan yatırımları ise sadece 36 milyon dolar olarak gerçekleşmiş olup, oldukça yetersiz görülmektedir.
Sektörler İtibarı ile Doğrudan Yabancı Yatırımlar
2007 yılından bu yana Sırbistan’a gerçekleşen yatırımlar sektör bazında incelendiğinde; % 15,9 ile otomotiv, % 11,6 ile gıda-içecek ve tarım, % 9,1 ile tekstil ve hazır giyim, % 5,6
ile inşaat, yine % 5,6 elektrik ve elektronik, % 5,2 ile makine ve ekipmanları, % 4,1 ile finans sektörleri görülmektedir.
Ülkedeki Serbest Bölgeler (Özel Ekonomik Bölgeler)
Sırbistan’da halen 8’i faaliyette olan 11 adet serbest bölge bulunmaktadır.
Faaliyette olan serbest bölgeler Pirot, Subotica, Zrenjanin, Kragujevac, Sabac, Novi Sad, Uzice, Smederova, açılmayı bekleyen serbest bölgeler ise South, Krusevac ve Svilajnac’dır.
Serbest bölgede faaliyette bulunmakta olan firmalar KDV muafiyeti, vergi indirimi, hammadde, makine, inşaat malzemelerinin ithalat/ihracatında gümrük vergisi indirimi gibi çeşitli imkanlardan faydalanmaktadır. Ayrıca firmaların ofis yeri, atölye, depo temininde de çeşitli kolaylıklar bulunmaktadır.
Buna ek olarak, serbest bölgelerde gerçekleştirilen ithalat ve ihracata herhangi bir sınırlama uygulanmamakta, iç pazar için ithal edilen ürünler de dış ticaret rejimine tabi olmaktadır.
Serbest bölgede elde edilen gelirin transferinde herhangi bir kısıtlama bulunmamakta, herhangi bir vergi, gümrük ve ücrete tabi olmamaktadır.
Diğer ülke yatırımcıları açısından Sırbistan
Arap ve Çinli şirketlerin yeni gözdesi Sırbistan olurken Balkanlar, zengin doğal kaynakları, suları, turizm potansiyeli ve özelleştirilen firmalarıyla, son yıllarda yabancı ülkelerin şirketlerinin yoğun ilgi gösterdiği bölge olarak dikkati çekiyor. İsrail ile Sırbistan arasındaki ekonomik ilişkiler çok büyük bir gelişme gösterdi. İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2002’de 12 milyon Dolar iken geçtiğimiz yıl 35,9 milyon Dolar oldu. İsrail’in Belgrad Büyükelçisi Yaffa Ben-Ari; 2003’te 16 İsrail ticari şirketinin Sırbistan’da çalıştığını, günümüzde şirket sayısının 80’e çıktığını ve iki ülke arasında sıcak diplomatik ilişkiler kurulduğunu belirtti.
Balkan ülkelerinin en büyüğü konumundaki Sırbistan’da Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait (BAE) Etihad Havayolları, bu ülkenin milli havayolu şirketi JAT’ın yüzde 49’unu satın alması, bu ülkeye yapılması planlanan büyük Arap yatırımlarının başlangıcı oldu. Etihad Havayolları’nın iki aşamalı olarak, Sırbistan’a yaklaşık 100 milyon dolarlık yatırım yapacak olması, özellikle ekonomik krizin etkisi altındaki bölge için büyük umut oldu.
Sırbistan Maliye Bakanı Mlacan Dinkiç’in Mart ayı sonunda Abu Dabi’de “Al Dahra” firmasıyla, tarım alanına yapılacak yatırımlarla ilgili, 400 milyon değerinde bir anlaşma imzaladığını kaydeden Laganin, aynı firmanın, Belgrad’daki Nikola Tesla Havalimanı’na büyük bir kargo terminali inşa etmek için de girişimlerde bulunduğunu belirtti. Arap ülkelerinin Balkan yatırımları incelendiğinde 1. sırada Sırbistan yeralmaktadır.
BAE tarım alanında ocak 2013’te 20 yıllık %1,5 faizle 300 milyon euro kredi verilmesi ve savunma alanında işbirliği antlaşması yaptı. Şubat 2013 te ise tarım alanında Abu Dabi’de Sırbistan’a 200 milyon euro yatırımın karar bağlanmasını neticelendiren bir anlaşma imzalandı. Abu Dabi ‘nin prensi Nahyan’a ait AL DAHRA şirketinin yatırımları iki ülke arasında gelişen iliskiler neticesinde 300 milyon euro ‘ya ulaşmıştır.BAE kalkınma fonunda yine aynı miktarda tarım kredisinin Sırbistan için çıkarılası gündemdedir.AL DAHRA Belgrad’a çok yakın mesafede yeralan Pancevo’da 43 hektarlık alan üzerinde bir nehir limanı inşası planlamaktadır.
BAE’nin tarım ve hayvancılığa yatırım yapmak istemesinin ana sebebi Sırbistan’daki yüksek potansiyelin şu ana kadar sınırlı kullanılmış olması ve tarım alanında ek yatırımlarla üretimin ve ihracatın kolaylıkla 10 katına kadar arttırılabilecek hacmi ön görüyor olmalarıdır.
BAE 8 tarım kooperatifini satın alarak sulama sistemi yapımı, otlak alanı oluşturulması ve 9 bin hektar alanın kiralanması ve Sırp hükümetine ait bu arazilerde Sırbistan’ın küçük ortak olarak yer alıp beraber işletilmesi konusunda anlaşmaya varmıştır.
Doğal tarım için Sırbistan’ın temiz ve güvenli tarım bölgelerine sahip olması iştah kabartan önemli bir unsurdur.
BAE tarım ve hayvancılık sektörleri için heyecanlanırken Sırp tarafını heyecanlandıran mikroçip fabrikası yatırımıdır. BAE firması Mubadala benzerleri Almanya ve ABD’de olan 3 milyar euro değerinde yarı iletken mikroçip üretecek bir fabrika yatırımına sıcak bakmaktadır. Ayrıca ETİHAD Airways ve Sırbistan ulusal şirketi JAT ile Air SERBİA ‘yı ortak kurmuşlar ve havacılık sektörüne yatırım yapmışlardır.
Veliaht prensin aralarında NORA ve Atlas roket sistemleri de olan askeri teknolojilerin geliştirilmesi için 150 milyon euro yatırım planı da savunma sanayi içindir.
Krusik, Teleptik ve Utva gibi sırp askeri fabrikalarına da BAE yatırım planlıyor.
Laganin, Sırbistan’ın aynı zamanda, Çin’den de yatırımcı beklediğini ifade etti. Sırbistan’ın Çin’den, otoyol yapımında kullanılmak üzere, 1,8 milyar dolarlık kredi talebinde bulunduğunu belirten Laganin, aynı zamanda Çinli CMEC (China National Machinery and Equipment Import & Export Corporation) şirketi ile Sırbistanlı Kostolac Termoelektrik Santrali yetkililerinin, Kostolac’ta, maliyeti 712 milyon avroyu bulacak yeni tesislerin inşaası için Mayıs ayında görüşmelere başladığını bildirdi. Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Sırbistan’ın başkenti Belgrad’da popüler bir semti dönüştürmek için 3 milyar dolarlık bir yatırım yapıyor. Le Figaro’da yer alan habere göre, amaç ise konut ve ticari merkezlerden oluşan devasa, lüks bir kompleks yaratmak.
Sırbistan hükümeti geçenlerde BAE’li gayrimenkul geliştiricisi Eagle Hills’le Belgrad’ın sanat ve gece hayatı açısından popüler bir bölgesi olan Savamala’nın yeniden yapılandırılması için 3,3 milyar dolarlık bir anlaşmaya imza attı.
Sava nehrinin sağ kıyısında 19. yüzyılda inşa edilmiş olan bu semt konut, ofis, iş merkezleri ve Dubai’dekine benzer 200 metrelik bir kuleden oluşan lüks bir komplekse dönüştürülecek. “Belgrade Waterfront” adlı projedeki altyapıların yarısının 20 yıldan daha kısa bir sürede hazır olması öngörülüyor.
Laganin, Kostolac’ın yanı sıra Çinli yatırımcıların, ülkedeki diğer enerji sektörlerine de yatırımlar yaptığını ifade ederek, geçen yılın sonlarında, Sırbistan Elektrik Kurumu ile Çinli “China Environmental Energy” firmasının Obrenovac’ta bir termoelektrik santralinin inşaatı için anlaşma imzaladığını, söz konusu yatırımın 2 milyar doları bulmasının beklendiğini kaydetti.
Sırbistan Ulusal Bankası ve Sırbistan Yabancı Yatırımlar ve İhracat Tanıtımı Ajansı verilerine göre ise son 10 yılda, Sırbistan’daki en büyük yatırımcılar, mobil telefon şirketi “Telenor”, petrol şirketi “Gazprom” ve otomobil şirketi “Fiat” olduğu bildirildi.
Öte yandan, Sırbistan’da 30 yatırımla en fazla Almanlar, 23 yatırımla Avusturyalılar, 18 yatırımla İtalyanlar, 16 yatırımla Slovenler, 12 yatırımla da Fransızlar önde geliyor. Ancak son dönemde yükselen , Israil, Arap, Rus ve Çin yatırımlarının mevcut yatırım listesini değiştireceği belirtildi. Dünya Bankası’nın verilerine göre, Güneydoğu Avrupa ülkelerinde kişi başına düşen yabancı yatırım miktarı 285 dolar olurken, aynı kaynağın verilerine göre, kişi başına düşen yabancı yatırım miktarı Sırbistan’da 341, Kosova’da 284, Arnavutluk’ta 232, Makedonya’da 199 ve Bosna Hersek’te ise 177 dolar oldu.